Pravoto da chetesh

Tazi statiia se publikuva za purvi put vuv fevruarskiia broi ot 1997 g. na spisanieto Communications of the ACM (tom 40, broi 2).

Za Dan Halburt putiat kum Tiho zapochna v universiteta, kogato Lisa Lents go pomoli da ѝ usluzhi s kompyutura si. Neiniiat se be schupil i ako ne zaemeshe drug, shteshe da se provali s proekta si za semestura. Niamashe nikoi drug osven Dan, koito tia da se osmeli da pomoli za tova.

Tova postavi Dan pred goliama dilema. Toi triabvashe da ѝ pomogne, no ako ѝ dadeshe kompyutura, tia mozheshe da prochete knigite mu. Da ostavim nastrana fakta, che da ostavish niakoi da ti chete knigite znacheshe, che mozheha da te vkarat v zatvora za dulgi godini — samata ideia da ѝ usluzhi otnachalo go shokira. Kakto na vsichki drugi i na nego mu biaha povtariali oshte ot nachalnoto uchilishte, che da spodeliash knigi e neshto otvratitelno i losho — neshto, koeto samo piratite praviat.

Niamashe i goliam shans da ne bude hvanat ot APS — Agentsiiata za protektsii na softuera. V lektsiite po programirane Dan nauchi, che vsiaka kniga ima datchik, koito dokladva na Uchrezhdenieto za tsentralno litsenzirane ot kogo, koga i kude e bila chetena. (Ot Uchrezhdenieto izpolzvaha tazi informatsiia, za da hvashtat piratite, koito chetat, no i sushto taka izvlichaha danni za lichnite interesi na horata i gi prodavaha na turgovtsite). Sledvashtiia put kato vlezeshe v mrezhata, TSentralnoto litsenzirane shteshe da razbere, a toi — kato sobstvenik na kompyutura, shteshe da poluchi nai-tezhkoto nakazanie, che ne e napravil vsichko po silite si da predotvrati prestuplenieto.

Estestveno, ne beshe sigurno, che Lisa shteshe da chete ot knigite mu. Tia mozheshe prosto da iska kompyutura, za da si napishe proekta. Dan obache znaeshe, che tia idvashe ot semeistvo ot srednata klasa i edva suumiavashe da si plati uchilishtnite taksi, da ne govorim za vnoskite za chetene. Da chete ot negovite knigi mozhe bi beshe edinstveniia nachin da zavurshi. Toi mnogo dobre razbirashe polozhenieto ѝ — na nego mu se be nalozhilo da vzeme kredit, za da mozhe da plati za vsichki nauchni statii, koito cheteshe. (10% ot taksite za tiah otivaha za izsledovatelite, koito pisheha statiite. Ponezhe Dan sushto se stremeshe kum akademichna kariera, toi se nadiavashe negovite sobstveni izsledvaniia da budat chesto tsitirani i taka eventualno da suumee da izplati zaema si.)

Po-kusno Dan shteshe da nauchi, che e imalo vreme, kogato vseki e mozhel da otide v biblioteka i da chete statii ot nauchni zhurnali i dazhe knigi, bez da mu se nalaga da plashta. Imalo e nezavisimi ucheni, koito sa cheli hiliadi stranitsi, bez da im se e nalagalo da imat durzhavni subsidii. No prez 90-te godini na 20 vek kakto turgovskite, taka i nestopanskite izdateli na zhurnali zapochnaha da iziskvat taksi za dostup do izdaniiata. Prez 2047 g. bibliotekite, koito predostaviat svoboden, publichen dostup do nauchnata literatura se biaha prevurnali v dalechen spomen.

Estestveno imashe nachini da zaobikolish APS i TSentralnoto litsenzirane, no te biaha nezakonni. Dan imashe sustudent v lektsiite po programirane — Frank Martuchi, koito se be sdobil s nezakonen instrument za izchistvane na greshki — debuger i go izpolzvashe da izklyuchva koda za sledene na avtorskite prava, kogato cheteshe. Toi beshe kazal na prekaleno mnogo priiateli za tova i edin ot tiah go predade na APS za nagrada (studentite, koito sa zatunali v dulgove, lesno se izkushavat da stanat predateli). Prez 2047 g. Frank be v zatvora ne zaradi piratsko chetene, a zaradi pritezhanieto na debuger.

Po-kusno Dan shteshe da nauchi, che e imalo vreme, kogato vseki e mozhel da pritezhava instrumenti za izchistvane na greshki. Dori e imalo takiva svobodni instrumenti, koito sa bili dostupni na CD ili za iztegliane po mrezhata. Niakoi ot obiknovenite potrebiteli bili zapochnali da gi izpolzvat, za da deaktivirat koda za nablyudenie na avtorski prava i nai-nakraia edin sudiia reshil, che tova na praktika bila osnovnata im upotreba. Tova oznachavalo, che debugerite bili nezakonni, a razrabotchitsite im bili prateni v zatvora.

Programistite produlzhavali da se nuzhdaiat ot instrumenti za izchistvane na greshki, koeto bilo v reda na neshtata, no proizvoditelite na debugeri prez 2047 g. razprostraniavali ogranichen broi kopiia, vsiako s identifikatsionen nomer i to samo na ofitsialno litsenziranite i ofitsialno zakleti programisti. Debugerut, koito izpolzvaha v chasovete na Dan, be postaven zad spetsialna zashtitna stena, za da bude izpolzvan edinstveno i samo za uprazhneniiata v universiteta.

CHovek mozheshe da zaobikoli datchitsite za avtorski prava kato instalira modifitsirano iadro na operatsionnata si sistema. Edin den Dan shteshe da uznae za sushtestvuvaneto na svobodni iadra, dori tseli operatsionni sistemi, koito sa sushtestvuvali v nachaloto na veka. No te ne samo biaha nezakonni — kakto debugerite, no i beshe napulno nevuzmozhno da instalirash takava operatsionna sistema na kompyutura si, ako ne znaesh negovata nai-vazhna parola. A nito FBR, nito „Maikrosoft“ shtiaha da ti ia dadat.

Dan reshi, che ne mozhe prosto da dade kompyutura si na Lisa, no toi ne mozheshe i da ѝ otkazhe, zashtoto ia obichashe. Vsiaka vuzmozhnost da govori s neia go izpulvashe s naslada. A tova, che tia se reshi da go pomoli za pomosht — tova znacheshe, che i tia go obicha.

Dan reshi problema kato napravi neshto oshte po-nemislimo — toi ѝ dade kompyutura si i ѝ kaza svoiata parola. Po tozi nachin, dori Lisa da mu cheteshe ot knigite, TSentralnoto litsenzirane shteshe da si misli, che vsushtnost gi chete toi. Pak si beshe prestuplenie, no APS niamashe da nauchi avtomatichno za tova. Edinstveniiat nachin da uznaiat beshe, ako Lisa dokladva za nego.

Estestveno, ako universitetut niakoga razbereshe, che e dal na Lisa parolata si, tova shteshe da e kraiat i za dvamata kato studenti — nezavisimo za kakvo tia izpolzvashe parolata mu. Uchilishtnata politika beshe, che vsiako prechene na sredstvata za nablyudenie na studentite be osnovanie za distsiplinarni merki. Niamashe znachenie dali si napravil neshto losho — narushenieto vsushtnost beshe, che zatrudniavash administratorite da te nablyudavat. Te prosto priemaha, che v takuv sluchai chovek se zanimava s neshto zabraneno i niamashe nuzhda da razbirat kakvo tochno e.

Obiknoveno studentite ne biaha izklyuchvani za tova, pone ne direktno. Vmesto tova im otkazvaha dostup do uchilishtnite kompyuturni sistemi, a togava uchashtite neizmenno se provaliaha po vsichki predmeti.

Po-kusno Dan shteshe da nauchi, che tazi politika v universitetite se e poiavila chak prez 80-te godini na 20 vek, kogato studentite sa polzvali mnogo chesto kompyutrite. Predi tova universitetite sa se otnasiali razlichno kum distsiplinata na uchashtite i sa nakazvali samo deistviiata, koito sa bili vredni, a ne prosto tezi, koito predizvikvat sumnenie.

Lisa ne dokladva Dan na APS. Negovoto reshenie da ѝ pomogne dovede do braka im. To gi nakara da preosmisliat i da se usumniat v tova, koeto biaha gi uchili za piratstvoto kato detsa. Dvamata zapochnaha da chetat za istoriiata na avtorskite prava, za Suvetskiia suyuz i ogranicheniiata vurhu kopiraneto² i dori purvonachalnata Konstitutsiia na SASHT³. Te se premestiha na Luna, kudeto otkriha i drugi hora, koito se mucheha da se otskubnat ot dulgata ruka na APS. Kogato prez 2062 g. se vdigna bunta na Tiho, vseobshtoto pravo da chetesh skoro se prevurna v edna ot osnovnite mu tseli.

Belezhka na avtora

Pravoto da chetesh e bitka, koiato se vodi dnes⁴. Vupreki, che mozhe da otneme 50 godini, za da potune dneshniiat nachin na zhivot v zabvenie, povecheto ot opisanite po-gore deistviia i zakoni veche sa predlozheni. Mnogo ot tiah veche sa prieti i realno deistvat v SASHT i drugi strani. Prez 1998 g. Zakonut za avtorskite prava v tsifrovoto hiliadoletie (Digital Millenium Copyright Act — DMCA) ustanovi zakonovata ramka v SASHT za ogranichavaneto na cheteneto i davaneto nazaem na knigite v elektronen vid (kakto i na drugi danni). Evropeiskiiat suyuz vuvede podobni ogranicheniia s direktiva prez 2001 g.

Doskoro imashe edno izklyuchenie — ideiata, che FBR i „Maikrosoft“ shte durzhat nai-vazhnite paroli na personalnite kompyutri i niama da vi gi davat, ne be predlozhena do 2002 g. Tova biva narichano „dovereno polzvane na kompyutri“⁵ (trusted computing) ili „palladium“.

Prez 2001 g. senator Hulings, koito e sponsoriran ot kompaniiata „Disni“, predlozhi zakon, narechen SSSCA, koito iziskva vseki nov kompyutur da e snabden s infrastruktura, koiato da predotvratiava kopiraneto i koiato da ne mozhe da bude zaobikolena ot potrebitelite. Tova pokazva edna dulgotraina tendentsiia — zapochvaiki oshte s chipa Clipper⁶ i drugi podobni predlozheniia za predostaviane na klyuchovete na amerikanskoto pravitelstvo: kompyuturnite sistemi bivat suzdavani po nachin, koito dava vuzmozhnost na treti litsa neprisustveno da kontrolirat horata, koito vsushtnost izpolzvat kompyuturnite sistemi. Zakonut SSSCA e preimenuvan na CBDTPA (mozhete da mislite za nego kato zakona „Consume But Don't Try Programming Act“ — Zakonut „Konsumirai, no ne se probvai da programirash“).

Prez 2001 g. SASHT zapochnaha da izpolzvat Amerikanskata zona za svobodna turgoviia (Free Trade Area of the Americas — FTAA), za da nalagat sushtite pravila vuv vsichki durzhavi ot zapadnoto polukulbo. FTAA e edno ot t. nar. sporazumeniia za „svobodna turgoviia“, koeto vsushtnost e suzdadeno, za da dade na biznesa po-goliam kontrol nad demokratichnite pravitelstva. Nalaganeto na zakoni kato DMCA e tipichno v tozi duh. Fondatsiiata za elektronni granitsi (Electronic Frontier Foundation) moli horata da obiasniat na drugite pravitelstva zashto te triabva da se protivopostaviat na tozi plan.

APS vsushtnost e Asotsiatsiia na publikuvashtite softuer. Tia e izmestena v politseiskata si rolia ot Suyuza na izdatelite na biznes softuer (Business Software Alliance — BSA). Dnes te ne sa ofitsialno politseisko podrazdelenie, no neofitsialno deistvat kato takova. Kato izpolzvat metodi, koito napomniat za niakogashniia Suvetski suyuz, te nasurchavat horata da predavat kolegite i priiatelite si. Kampaniia na BSA, tseliashta da vsee strah i provedena v Arzhentina prez 2001 g., otpraviashe zavoalirni zaplahi, che horata, koito spodeliat softuer, shte budat iznasilvani v zatvorite⁷.

Kogato tazi istoriia beshe napisana, APS zaplashvashe malkite dostavchitsi na Internet, che te triabva da predostaviat vuzmozhnost na APS da nablyudava vsichki potrebiteli. Povecheto dostavchitsi se predavat, kogato budat zaplasheni, zashtoto ne mogat da si pozvoliat da se zashtitavat v suda. (Atlanta Journal-Constitution, 1 oktomvri 96, D3.) Pone edin dostavchik — Community ConneXion v Ouklund, Kaliforniia otkaza da se poddade na iskaniiata i e bil suden. Po-kusno APS preustanovi deloto, no poluchi zakona DMCA, koito im davashe vlastta, koiato iskaha.

Opisanata po-gore politika za sigurnost na universiteta ne e izmislena. Naprimer, kompyutur v edin ot universitetite v raiona krai CHikago otpechatva slednoto suobshtenie, kogato se svurzvate (kavichkite prisustvat i v originala):

Tova e interesen podhod kum CHetvurtata popravka na Konstitutsiiata na SASHT⁸: pritiskai povecheto hora predvaritelno da se otkazhat ot pravata si po neia.

Prepratki

Tova ese e publikuvano v knigata Svoboden softuer, svobodno obshtestvo: izbrani eseta ot Richard M. Stolman.

Drugi tekstove za chetene

V avtorovata belezhka se razkazva za borbata za pravoto da chetesh, kakto i elektronnoto nablyudenie. Borbata zapochva sega, a eto i vruzki kum dve statii, za tehnologii, koito se razrabotvat v momenta, za da vi otnemat pravoto da chetete.

Belezhki na prevodacha:

1 Tiho: goliam krater na Lunata.
2 Takiva ogranicheniia imashe i v Bulgariia predi 1989 g. — dostuput do kopirnite mashini se kontrolirashe.
3 V Konstitutsiiata na SASHT se kazva, che za da nasurchi razvitieto na naukata i poleznite izkustva, Kongresut na SASHT mozhe da vuvezhda za ogranicheno vreme izklyuchitelni prava vurhu proizvedeniia i otkritiia (razdel 8). Ideiata na Stolman e, che konstitutsiiata na SASHT po tova vreme veche e iztsialo promenena.
4 Tazi bitka se vodi i v Bulgariia. Prez 2006 g. KK „Trud“ atakuva bulgarskite Internet biblioteki, koito sudurzhat proizvedeniia na bulgarski klasitsi kato Elin Pelin. Edna ot purvite biblioteki, koito postradvat e tazi na slepite potrebiteli: bezmonitor.com. Bibliotekariat e bil povikan v NSBOP za preduprezhdavane.
5 V dneshno vreme avtorut na eseto, Richard Stolman, izpolzva termina „predatelsko polzvane na kompyutri“ (treacherous computing). Prichinata za tova e, che mezhdu pritezhatelia/polzvashtiia kompyutura i samata mashina niama doverie. Kompyuturut ne se doveriava na sobstvenika si i ne izpulniava komanda zadadena ot nego -— naprimer „Kopirai tozi fail“, a polzvashtiiat mashinata niama nachin da se doveri na sistemata, che tia shte izpulni negovata komanda -— vsushtnost tia go predava. Za poveche informatsiia vizhte statiiata „Mozhete li da imate doverie na kompyutura si?“.
6 Clipper: chip, koito triabvashe da se izpolzva v ustroistvata za shifrovane na glas. CHast ot dizaina mu e predavaneto na klyucha za shifrovane na durzhavni agentsii v SASHT, za da mogat da podslushvat razgovorite.
7 V Bulgariia edna ot kampaniite na BSA be pridruzhena s reklami: „Izpolzvaneto na nelitsenziran softuer vurvi v komplekt s tozi harduer“. Harduerut predstavliavashe komplekt beleznitsi.
8 CHetvurtata popravka na konstitutsiiata na SASHT zashtitava sreshtu pretursvaniia, aresti i zadurzhane na imushtestvo bez izrichno sudebno razporezhdane ili osnovatelna prichina da se predpolaga izvurshvaneto na prestuplenie.
9 Obshtestveno dostoianie (public domain) sa tvorbite, chiito srok na pokritie ot avtorski prava e iztekul. Takiva sa i tvorbite, chiito avtori izrichno sa se otkazali ot avtorskite si prava.

Sudurzhanie

Belezhka na avtora

Prepratki

Tova ese e publikuvano v knigata Svoboden softuer, svobodno obshtestvo: izbrani eseta ot Richard M. Stolman.

Drugi tekstove za chetene